Cấu tạo và hoạt động của xynap

1. Khái niệm

Xy náp hay còn gọi là khớp thần kinh, đó là nơi tiếp xúc giữa 2 nơron với nhau hoặc giữa nơron với tế bào cơ quan mà nơron chi phối. 

2. Phân loại

Về mặt cấu trúc, xynáp được chia làm 2 loại :

- Xy náp thần kinh - thần kinh : chỗ nối giữa 2 nơron với nhau

- Xy náp thần kinh - cơ quan: chỗ nối giữa nơron với tế bào cơ quan

Về mặt cơ chế dẫn truyền, xynap cũng được chia làm 2 loại:

- Xynap điện: dẫn truyền bằng cơ chế điện học

- Xynap hóa:

Tuy nhiên, trong hệ thần kinh, chiếm đa số là xynap hóa học. Trong phần này, ta chỉ đề cập đến loại xynap này. Xynap hóa học đóng vai trò vô cùng quan trọng trong sự dẫn truyền xung động thần kinh, nó bảo đảm cho luồng thần kinh truyền đi theo một chiều nhất định từ nơron này sang nơron khác và từ nơron đến tế bào cơ quan. Mỗi xynap gồm có 3 phần:

- Phần trước xynap: Phần trước xynap chính là cúc tận cùng của nơron, trong cúc tận cùng có chứa các túi nhỏ gọi là túi xynap, bên trong túi chứa một chất hóa học đặc biệt đóng vai trò quan trọng trong sự dẫn truyền xung động thần kinh đi qua xynap gọi là chất trung gian hóa học (chemical mediator), hay chất truyền  đạt thần kinh (neurotransmitter) các chất có tác dụng gây hưng phấn hay  ức chế neuron sau synapse.Toàn bộ hệ thần kinh có khoảng 40 chất trung gian hóa học. Trong đó, một số chất thường gặp là:

Acetylcholin; Epinephrin; Norepinephrin; Glutamat; GABA (Gama amino butyric acid)...Nhưng có một điều đặc biệt là các cúc tận cùng của cùng một nơron chỉ chứa một chất trung gian hóa học mà thôi.

- Khe xynap: Khe xynap là khoảng hở giữa phần trước và phần sau xynap. Khe synapse rộng khoảng 20nm (ở một số synapse khe này có thể rộng đến 100nm), tại đây có  chứa các enzym đặc hiệu có chức năng phân giải chất trung gian hóa học để điều hòa sự dẫn truyền qua xynap. Khi các enzym này bị bất hoạt, cơ thể có thể gặp nguy hiểm.

- Phần sau xynap:Phần sau xynap là màng của nơron (xynap thần kinh - thần kinh) hoặc là màng của tế bào cơ quan (xynap thần kinh - cơ quan).Trên màng sau xynap có một cấu trúc đặc biệt đóng vai trò tiếp nhận chất trung gian hóa học gọi là Receptor. Mỗi receptor gồm có 2 thành phần:

+ Thành phần gắn vào chất trung gian hóa học

+ Thành phần nối với các kênh ion hoặc nối với các enzym

Khi receptor gắn với chất trung gian hóa học thì ở phần sau xynap có thể xảy ra 1 trong 2 hiện tượng sau đây:

+ Các kênh ion sẽ mở ra cho phép các ion đi vào và đi ra làm thay đổi điện thế ở màng sau xynap.

+ Các enzym nối vào receptor sẽ được hoạt hóa và khởi động một quá trình hoạt hóa tiếp theo gây ra các tác dụng sinh lý ở tế bào sau xynap.

Ðiều đặc biệt là mỗi receptor chỉ tiếp nhận một chất trung gian hóa học đặc hiệu mà thôi. Tuỳ thuộc vào các chất dẫn truyền và các receptor mà điện thế phát sinh ở màng sau synapse sẽ khác nhau: điện thế hưng phấn sau synapse hay điện thế ức chế sau synapse. Cũng do đó mà người ta phân ra synapse hưng phấn và synapse ức chế. Tuy nhiên, ngoài chất trung gian hóa học đặc hiệu đó, receptor có thể tiếp nhận một số chất lạ khác và khi đó nó không tiếp nhận chất trung gian hóa học đặc hiệu nữa làm thay đổi mức độ dẫn truyền qua xynap. Trong y học, các chất này được sử dụng làm thuốc. 

Theo GTSL Người&ĐV